Autorzy: Joanna Maksym-Benczew, Mariusz Patelski
JAN MICHAŁ ROZWADOWSKI I JEGO ZAINTERESOWANIA SŁOWIAŃSZCZYZNĄ
Jan Michał Rozwadowski – rys biograficzny
Zgodnie z rodzinną tradycją i opiniami niektórych badaczy prof. Jan Michał Rozwadowski pochodził ze znanej w Polsce rodziny Jordan-Rozwadowskich. Ród ten wydał wiele wybitnych postaci, wśród których byli dowódcy, politycy i dyplomaci, a także artyści, naukowcy i podróżnicy. Historycy nie mają jednak pewności, czy przodkowie słynnego językoznawcy rzeczywiście byli potomkami Jordana, ponieważ większość dokumentów rodzinnych Rozwadowskich uległa bowiem zniszczeniu w toku licznych wojen i powstań. O takim pochodzeniu przodków krakowskiego profesora miały świadczyć jedynie pośrednie dowody: przekazywany z pokolenia na pokolenie sygnet rodowy z herbem Trąby, którym pieczętowali się Jordan Rozwadowscy oraz miedzioryt nagrobkowy Jakuba Jordan Rozwadowskiego – antenata tzw. linii lubelskiej tego rodu.
Jan Michał Rozwadowski przyszedł na świat 7 grudnia 1867 r. w Czarnej pod Tarnowem w rodzinie Juliusza i Celestyny z Różańskich. Już w rok po urodzeniu Jan Michał stracił ojca. Jego matka pozbawiona środków do życia przeprowadziła się do Krakowa, gdzie przyjęła posadę nauczycielki w Seminarium Nauczycielskim Żeńskim. W grodzie nad Wisłą Jan Michał ukończył Gimnazjum św. Jacka i w 1885 r. zdał maturę. W następnych latach, aż do 1889 r., studiował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego na kierunkach: filologia klasyczna, polonistyka i germanistyka. W trakcie studiów na przełomie1887 i 1888 r. odbył służbę wojskową w armii austro-węgierskiej, uzyskując rok później stopień porucznika.
W 1891 r. uzyskał stopień doktora filozofii. W latach 1891-1893 kontynuował studia w Lipsku jako stypendysta Akademii Umiejętności. Na przełomie 1893 i 1894 r. pod pseudonimem Jana R. Nadroj opublikował utwór „Pierwsza miłość. Powieść”. Nie przypadkowy był dobór pseudonimu, który czytany wspak oznaczał „Jordan”.
Dalsza kariera naukowa Rozwadowskiego rozwijała się pomyślnie i w 1896 r. habilitował się na Uniwersytecie Jagiellońskim na podstawie rozprawy pt.: „Quaestiones grammaticae et etymologicae”. W 1898 r. otrzymał stanowisko docenta na Uniwersytecie Jagiellońskim, a w r. 1899 został mianowany profesorem nadzwyczajnym i w 1904 r. zwyczajnym. Związany z Uniwersytetem Jagiellońskim dwukrotnie pełnił funkcję dziekana Wydziału Filozoficznego, a w 1916 r. został wybrany rektorem, której to godności nie przyjął.
Istotnym rozdziałem w życiu Jana Michała Rozwadowskiego była jego praca w ramach krakowskiej Akademii Umiejętności (AU). Już w 1903 r. profesor został członkiem korespondentem, a w 1908 r. członkiem czynnym tejże Akademii. Jako członek tej zasłużonej dla polskiej nauki instytucji przewodniczył od 1908 r. aż do końca życia komisji Językowej AU (później, tj. od 1919 r. – Polskiej Akademii Umiejętności – PAU). Kierował także, w latach 1918-1935, Komisją Orientalistyczną oraz, w latach 1921-1935, Komisją Antropologiczną PAU. W 1925 r. objął stanowisko prezesa Zarządu PAU i funkcję tę pełnił do 1929 r.
Zainteresowania Słowiańszczyzną Rozwadowskiego znalazły swój wyraz w licznych przyczynkach i opracowaniach. W 1908 r. wraz Kazimierzem Nitschem, Janem Łosiem i Leonem Mańkowskim wydał pierwszy tom „Rocznika Slawistycznego”. Krakowski uczony wniósł także duży wkład w przygotowanie „Encyklopedii Polskiej AU”, będąc faktycznym redaktorem językoznawczej części tego dzieła. Aktywnie uczestniczył w życiu organizacyjnym polskich filologów i językoznawców. W latach 1920-1927 przewodził Zarządowi Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego. Podobną funkcję pełnił także w Polskim Towarzystwie Językoznawczym w latach 1925-1931.
Jako uczony Rozwadowski nie ograniczał swej działalności wyłącznie do kwestii naukowych. Wielokrotnie wypowiadał się w kwestiach społecznych i politycznych. W latach I wojny światowej ogłosił m.in. artykuł „My a Ruś” („Nowe Życie” 1917), w którym domagał sprawiedliwego ułożenia stosunków z tymi narodami. W 1930 r. powstał w Wilnie Instytut Europy Wschodniej, którego celem było badanie problemów politycznych, historycznych, kulturalnych oraz gospodarczych terenów i ludów między Bałtykiem a Morzem Czarnym. Prezesem Instytutu nieprzypadkowo wybrano wówczas Jana Rozwadowskiego, a dyrektorem Janusza Jędrzejewicza.
W 1930 r. prof. Rozwadowski podpisał protest uczonych krakowskich w sprawie Brześcia. Trzy lata później wystąpił natomiast z ostrym artykułem pt.: „Na powrozie”, w którym potępił projekt ustawy o szkołach akademickich ograniczający autonomię wyższych uczelni.
Wg opinii Kazimierza Nitscha: Jan Michał Rozwadowski „był właściwie konserwatystą, ale swoistego typu, nie uznającym oficjalnej religii i bez ziemiańskiego snobizmu, umiał za to znakomicie rozmawiać z chłopami”. Prywatnie i oficjalnie znany był natomiast z optymizmu i poczucia humoru. Przykładem tego może być znana w swoim czasie anegdota o oficerze Polaku w służbie austro-węgierskiej, który miał się wyrazić o cesarzu Franciszku Józefie I – „pierdoła”. Wiedeński trybunał wojskowy powołał wówczas profesorów z AU: Jana Michała Rozwadowskiego, Kazimierza Nitscha i Jana Łosia na ekspertów z zadaniem wyjaśnienia, co oznacza ów inkryminowany wyraz. Profesorowie na czele z Rozwadowskim oświadczyli, że „Termin »pierdoła« określa w języku polskim podeszłego wiekiem, dobrotliwego staruszka”. Z wielkim entuzjazmem wypowiadał się także o dokonaniach młodej polskiej państwowości oraz potępiał tych, którzy z przyczyn politycznych krytykowali państwo polskie. Życiowy optymizm Rozwadowskiego przejawiał się także w prezesowaniu (od 1910 r.) takim nienaukowym instytucjom, jakim był klub piłki nożnej „Cracovia”.
Od 1924 r. sytuacja materialna Rozwadowskiego stała się bardzo trudna, co spowodowane było długami, w jakie popadł. Skutkiem tego, jak twierdzi jego biograf Stanisław Urbańczyk, uczony zaczął poświęcać mniej czasu nauce oraz zrzekł się funkcji prezesa PAU. Przyczyniła się do tego także choroba oczu, w latach 1933 i 1934 prof. Rozwadowski poddał się dwu operacjom usunięcia zaćmy. W tych latach więcej czasu poświęcał rozważaniom nad sensem życia, czego owocem była wydana po śmierci filozoficzna praca „Prawda życia”.
Jan Michał Rozwadowski był doktorem honorowym wszystkich polskich uniwersytetów (oprócz KUL), członkiem wielu towarzystw naukowych m.in.: w Warszawie, Helsinkach, Pradze, Akademii Nauk w Petersburgu, Belgradzie, Zagrzebiu, Budapeszcie, Sofii. Posiadał wiele odznaczeń na czele z Orderem Odrodzenia Polski z Gwiazdą.
Prof. Jan Michał Rozwad
owski zmarł nagle 14 marca 1935 r. w pociągu jadącym z Warszawy do Krakowa. Pochowany został w zbiorowym grobowcu firmy Trembeckich na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Zmarły w związku z Zofią (z domu Bogdanowicz) miał dzieci: Zofię, Katarzynę i Jacka Feliksa.
Zainteresowania Słowiańszczyzną w dorobku naukowym Jana Michała Rozwadowskiego
Działalność naukowa Jana Michała Rozwadowskiego obejmowała między innymi językoznawstwo ogólne, indoeuropejskie, prace polonistyczne, gramatykę historyczną i porównawczą, etnogenezę Słowian i etymologię słowiańską. Jak pisze Stanisław Urbańczyk „Można śmiało powiedzieć, że Rozwadowski stworzył polską onomastykę, a przynajmniej jej ściśle językoznawczy dział”.
Swoją pracę rozpoczął od filologii klasycznej, jego pierwsze większe studium „Sposoby wyrażania liczb przybliżonych u historyków rzymskich” (De modo ac ratione, gua historici Romani numeros, gui accurate definiri non poterant, expresserint) zostało ogłoszone w języku łacińskim w „Rozprawach Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności” już w roku 1889. Szybko jednak krąg zainteresowań badawczych Rozwadowskiego rozszerzył się na językoznawstwo indoeuropejskie i językoznawstwo ogólne. O znaczeniu jego dorobku w tej drugiej dziedzinie może świadczyć opinia jaką wyraził Antoine Meillet po wydaniu książki „O zjawiskach i rozwoju języka”: „Szkoda, że ta książka ukazała się dotąd tylko po polsku (…). Rozwadowski ma głębokie zrozumienie tego, co w językach jest giętkiego, delikatnego. Równocześnie uczony i poeta, umie spostrzec i wydobyć kryjące się w języku siły ekspresji. Gdy tłumaczy, że <wszyscy są w języku twórcami, pracownikami i artystami zarazem>, gdy ukazuje działanie sił najbardziej pierwotnych w duszy, a równocześnie najbardziej młodych, daje lekcję, z której mogliby skorzystać wszyscy lingwiści.”
Nas zajmują jednak zainteresowania slawistyczne prezesa Polskiej Akademii Umiejętności, a te znalazły się w jego pracach z zakresu językoznawstwa indoeuropejskiego. I tu, jak zaznacza Jan Safarewicz : „Przy niezwykłym uzdolnieniu i wielkiej pracowitości opanował (Rozwadowski) dostępny w jego czasach materiał w całej rozciągłości, stając w pierwszym szeregu współczesnych mu indoeuropeistów.”
Rozwadowski ogłosił szereg rozpraw porównawczych, metodologiczne i teoretyczne podstawy swojej pracy określił w roku 1910 w wykładzie wygłoszonym we Lwowie zatytułowanym „Współczesny stan językoznawstwa indoeuropejskiego”, tu wyraźnie przeciwstawił się metodzie pozytywistycznej i zwrócił uwagę na potrzebę uwzględniania psychologicznej i socjologicznej strony zjawisk językowych. Wśród artykułów z zakresu gramatyki porównawczej i historycznej znalazły się: praca nad słowiańskimi czasownikami ogłoszona w języku niemieckim w roku 1894 w tekście pt. „W kwestii słowiańskich iteratywów” (Zu den slavischen Iterativa); dalej składające się z trzech części studia „Z zagadnień gramatycznych i etymologicznych” zamieszczone w „Rozprawach Wydziału Filologicznego Akademii Umięjętności”, część pierwsza w roku 1897, część druga w 1900 i trzecia w „Sprawozdaniu z posiedzeń Akademii Umiętności” w 1902. Odnajdziemy tu między innymi badania losów słowiańskiego przyrostka –ica, grupy spółgłoskowej vr- w nagłosie w językach słowiańskich, czy stosunki leksykalne między językami słowiańskimi i irańskimi. Kolejne studium „O pierwotnym stosunku wzajemnym języków bałtyckich i słowiańskich” zostało ogłoszone w roku 1912 w „Roczniku Slawistycznym”. W pracach badawczych nad językami słowiańskimi należałoby zwrócić uwagę na studia fonetyczne poświęcone poszczególnym językom, np. bułgarskiemu w artykułach: „Wymowa bułgarska” z roku 1898 i „Przyczynek do fonetyki (wymowy) bułgarskiej” z 1911 czy językowi białoruskiemu w „Uwagach o dyftongach ie uo w południowo-zachodnim narzeczu białoruskim” z 1904 oraz z zakresu fonetyki historycznej z roku 1915 „Przyczynki do historycznej fonetyki języków słowiańskich”.
Niezwykle istotne dla późniejszych badań językoznawczych okazało się jedno z trzech haseł opracowanych przez Rozwadowskiego dla „Encyklopedii Polskiej Akademii Umiętności” (t.II, Kraków 1915, s.36-72), był to mianowicie artykuł „Stosunek języka polskiego do innych języków słowiańskich”, stał się on punktem wyjścia dla dalszych badań nad związkami j. polskiego z językami łużyckimi w pracach Witolda Taszyckiego (Stanowisko języka łużyckiego [w:] „Symbolae grammaticae in honorem Joannis Rozwadowski” Kraków 1927) i Zdzisława Stiebera (Stosunki pokrewieństwa języków łużyckich, Kraków 1934). Ewa Siatkowska w „Studiach łużyczoznawczych” zwróciła uwagę na szczególny wpływ jaki miał Rozwadowski na dalsze prace nad językami łużyckimi.
W badaniach indoeuropejskich interesowało krakowskiego językoznawcę zagadnienie praojczyzny indoeuropejskiej i praojczyzny Słowian i tu rozprawy dotyczące zlokalizowania ludów mówiących językami indoeuropejskimi w czasach prehistorycznych. Przy ustalaniu lokalizacji języka praindoeuropejskiego Rozwadowski widział możliwość wysuwania wniosków w oparciu o zjawiska czysto językowe, te które najściślej związane są z terenem, tj. nazwy geograficzne, a zwłaszcza nazwy rzek, w mniejszym stopniu nazwy gór. Drugim zakresem faktów językowych, które pozwalały na konstatacje były dla niego przejawy wzajemnych stosunków językowych poszczególnych plemion (o artykułach porównawczych poświęconych związkom języków słowiańskich z językami bałtyckimi i irańskimi już wspominaliśmy).
Obszerne rozważania o praojczyźnie odnajdziemy w trzech pracach: w odczycie z roku 1911 „Praojczyzna indoeuropejska (O dawniejszych siedzibach szczepu indoeuropejskiego)”; w niepublikowanym za życia autora artykule pochodzącym prawdopodobnie z roku 1925 lub 1926 „Tak zwana praojczyzna ludów indoeuropejskich” i w referacie wygłoszonym na zjeździe historyków krajów słowiańskich w Warszawie w roku 1927 „Uwagi krytyczne o tzw. praojczyźnie ludów słowiańskich”. W tym ostatnim tekście na podstawie długoletnich badań wskazywał autor trudności w rozwiązaniu tak skomplikowanego zagadnienia, jakim jest ustalenie tzw. praojczyzny Słowian i przestrzegał przed praktyką wysuwania nazbyt pośpiesznych wniosków na podstawie materiału językoznawczego, co zwykli byli czynić ówcześni historycy. Sam prace nad nazwami wód, których wyniki ujął w redagowaniu ujęć syntetycznych dotyczących problemu praojczyzny ludów praindoeuropejskich i słowiańskich, prowadził Rozwadowski do końca życia. Główne dzieło na ten temat „Studia nad nazwami wód słowiańskich” ukazało się dopiero 13 lat po śmierci naukowca w roku 1948, lecz jego pierwsze artykuły dotyczące tych zagadnień zaczynają pojawiać się dość wcześnie, w roku 1900 „Ze studiów nad nazwami rzek słowiańskich”, rok później „Studia nad nazwami rzek słowiańskich I. Dorzecze Wisły”. Wyniki swoich badań w tej dziedzinie ogłaszane będą przez profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego co kilka lat bądź w formie osobnych artykułów, bądź jako przyczynek dla rozważań nad etnogenezą Słowian. Pod koniec swej działalności naukowej Rozwadowski m.in. na podstawie wnikliwej analizy nazw rzek takich jak: Wisłok, Sanok, Sana, Sanica, Bużek, Dunaj, Dunajec był skłonny sytuować praojczyznę Słowian na obszarach położonych na wschód od Dniepru, tj. na lewobrzeżnej Ukrainie. Mimo szczegółowych badań zawsze daleki był od pochopnych wniosków, świadczyć może o tym zakończenie wystąpienia z roku 1927, w którym czytamy: „Widzimy (…), jak nieznane jest prawie wszystko, co dotyczy przeszłości historycznej Słowian w epoce poprzedzającej naszą erę. Czynniki lingwistyczne, budowa etniczna, epoka i miejsce, które mogły widzieć narodziny Słowian, są nadal pogrążone w głębokim mroku.”
Jego dorobek naukowy ogłoszony drukiem, jak oceniali mu współcześni „nie pozostawał z żadnej słusznej proporcji do ogromu jego erudycji i głębi jego syntetycznych wizji naukowych” Lecz wiele sugerowanych przez niego tez na trwałe weszło na nauki i jak pisał Stanisław Urbańczyk w roku 1959: „Rozwadowskiego językoznawcy uważają zgodnie za największego, obok Baudouina, z nieżyjących językoznawców. A to niemało.”
Bibliografia:
Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, sygn. 7989/II Materiały do historii rodziny Rozwadowskich (Rozwadowski Family History Materials), vol. I
Dziesięciolecie Polski Odrodzonej. Księga pamiątkowa 1918-1928, ed. by Jan Rozwadowski, Warsaw 1928.
Grodziski S., Franciszek Józef I, Wrocław 1990
Jedynak S., Filozofia Jana Rozwadowskiego [In:] Studia z polskiej myśli filozoficznej 1900-1939, ed. by Leszek Gawor, Lublin 1997
Lehr-Spławiński T., Szkice z dziejów rozwoju i kultury języka polskiego, Lwów-Warszawa 1938.
Lustgarten J., Narodziny krakowskiego sportu (The birth of Cracovian sport), [In:] Kopiec wspomnień (A heap of memories), Kraków 1964
Rozwadowski J.M., Wybór pism,. Vol. I. Pisma polonistyczne, Warszawa 1959
Rozwadowski J.M. Wybór pism. Vol. II. Językoznawstwo indoeuropejskie, Warszawa 1961
Ruszczyc F., Dziennik, part II: W Wilnie, Warsaw 1996
Siatkowska E., Studia łużyczoznawcze, Warszawa 2000
Urbańczyk S., Biogram Jana Michała Rozwadowskiego, Polski słownik biograficzny, vol. XXXII, Wrocław 1989-1991
Zbiory autora, E. Rozwadowski, Historia rodziny Jordan Rozwadowskich, on the basis of „Kronika Rodzinna”(Family Chronicles) by Adam Rozwadowski and „Rozwadowski documents” from the Ossolineum Library in Wrocław
Resume
Prof. Jan Michał Rozwadowski wywodził się ze znanej w Polsce rodziny Jordan-Rozwadowskich. Ród ten wydał wiele wybitnych postaci, wśród których byli m.in. dowódcy, politycy i dyplomaci. W gronie tym Jan Rozwadowski zyskał wyjątkową sławę jako znakomity naukowiec – językoznawca. W rozległym dorobku profesora szczególne miejsce zajmowały prace słowianoznawcze. Jan Rozwadowski był autorem studiów poświęconych fonetyce różnych języków słowiańskich (m.in. bułgarskiego oraz białoruskiego),
a także prac, w których snuł rozważania nad etnogenezą Słowian.