(tekst wygłoszony przez dr M. Patelskiego podczas 5-go zjazdu rodzinnego w Tomaszowicach)
Przez lata Jan Emanuel Jordan Rozwadowski był postacią niemal zapomnianą pozostając w cieniu swych krewnych gen. Tadeusza Jordan Rozwadowskiego i prof. Jana Michała Rozwadowskiego – prezesa krakowskiej PAU. Dopiero ostatnio historycy zajmujący się głównie emigracją polską doby I wojny światowej upomnieli się o Jana, a w publikowanych artykułach podkreśla się jego wkład w walkę dyplomatyczną o niepodległość i granice II RP. Wysoko ocenił tę postać zwłaszcza prof. Bronisław Pasierb
z Uniwersytetu Wrocławskiego, który postulując napisanie biografii tego polityka, pisał, że „Trzeba tę postać analizować w całokształcie polityki obozu narodowego w okresie I wojny światowej, w pracach przygotowawczych do organizacji nowego, powojennego ładu europejskiego, w którym odgrywała ważną rolę”.
Jan Emanuel Rozwadowski urodził się 6 sierpnia 1872 r. w Babinie nad Łomnicą nieopodal Kałusza. Jego ojciec Bartłomiej (1846 – 1882) powstaniec 1863 r. i ziemianin był człowiekiem niezwykle wykształconym, studiował m.in. na Uniwersytecie Krakowskim i Lwowskim, a także przez rok był słuchaczem kursów literacko-filozoficznych na Sorbonie. W oczach współczesnych Bartłomiej Rozwadowski uchodził za człowieka znającego świat, bardzo odpowiedzialnego, elokwentnego, gospodarnego i ustosunkowanego. Do jego bliskich przyjaciół należeli m.in. Witold Korytowski późniejszy namiestnik Galicji oraz Stanisław Tarnowski. Z tych powodów wróżono mu karierę polityczną, którą przerwała jednak choroba i śmierć w wieku 36 lat. Matką Jana była natomiast bliska krewna Rozwadowskich Maria z Szymanowskich. Jan Rozwadowski posiadał liczne rodzeństwo; oprócz żyjących parę tygodni Szymona i Mieczysława, Zofię Dębińską (1874-1918), Anielę Komornicką (1876-1969), Wincentego (1878-1943) oraz Franciszka (1879-1897).
W wieku dziewięciu lat Jan utracił ojca toteż dalszym jego wychowaniem zajmowała się matka. Wedle zgodnej opinii pamiętnikarzy, kobieta ta wykazała niezwykły hart i pogodę ducha, mimo iż musiała się samotnie zajmować tak liczną dziatwą. Po ukończeniu szkół: niższego gimnazjum we Lwowie i wyższego w Stanisławowie Jan uzyskał maturę i rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim. O wyborze wyższej uczelni i prawdopodobnie kierunku studiów zadecydował jeszcze za swego życia jego ojciec – przeciwnik szkół wojskowych popularnych pośród licznych przedstawicieli rodu Rozwadowskich.
W roku 1895 Jan Rozwadowski uzyskał doktorat i, za namową Witolda Korytowskiego, podjął pracę w Dyrekcji Skarbu w Krakowie i Lwowie. W lipcu następnego roku Jan ożenił się ze swą kuzynką Marią Rozwadowską – córką Stanisława Teodora i Jadwigi z Chlibkiewiczów. Małżeństwo to zostało skojarzone na zasadach partnerskich i należało do bardzo udanych. Posiadająca szerokie horyzonty intelektualne żona Jana była jego najbliższa powiernicą i w dużym stopniu wspierała męża, mając wpływ na jego karierę polityczną i zawodową.
Jan Rozwadowski chętnie angażował się w życie rodziny i w 1897 r. był głównym inicjatorem założenia Związku Rodziny Jordan-Rozwadowskich oraz autorem statutu tegoż stowarzyszenia. W skład Związku weszli wówczas Rozwadowscy: synowie Tomisława: Tadeusz, Samuel i Wiktor, synowie Bartłomieja Jan Emanuel i Wincenty (1878-1942), synowie Franciszka – Adam (1876-1957) i Jerzy (1881-1966) oraz Stefan Rozwadowski. Do Związku przyjęto także przedstawicieli rodzin spowinowaconych Tomisława i Zdzisława Jędrzejowiczów oraz Leona Podleskiego. Na pierwszym posiedzeniu wybrano władze związku, na czele których stanął Tadeusz Rozwadowski jako przewodniczący. Co roku wybierano ponadto dwu zarządców (zawiadujących majątkiem Związku) oraz sekretarza. W Związku Rodzinnym Jan Rozwadowski objął natomiast funkcję cenzora – kontrolującego zarządców.
W cztery lata później (w 1899 r.) Rozwadowski wyjechał do Niemiec, gdzie kontynuował studia ekonomiczne na uniwersytetach w Halle, Lipsku i Berlinie. Od 1900 r. zajął się szerzej problematyką kolonizacji pruskiej w Poznańskiem; w tym celu jeździł do Wielkopolski. Podróże te wspierał dyrektor Banku Ziemiańskiego Kalkstein. Wyniki badań opublikował w książce „Parcelacja wielkiej własności w świetle postępowania pruskich instytucji pośredniczących” (Lwów 1903). W następnych latach badał zjawisko bezrobocia rolnego w Galicji. Temu zagadnieniu poświęcił broszurę „Ruskie bezrobocie w r. 1902. Uwagi o jego terenie” (Lwów 1904). W pracy tej ostrzegał przed zagrożeniem ze strony Ukraińców, którzy dążyli do podważenia polskiego stanu posiadania w Galicji. Po uzyskaniu habilitacji (w 1905 r.) wykładał (lata 1907-12) jako docentem prywatny ekonomii politycznej na Wydziale Prawa i Umiejętności Politycznych Uniwersytetu Lwowskiego.
Równocześnie był członkiem wielu organizacji społeczno-zawodowych m.in.: Tow. Zjednoczonych Kół Zjazdów Rolniczych, Podolskiego Związku Hodowców Bydła Mlecznego, Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego we Lwowie, Galicyjskiego Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, Rady Zawiadowczej Galicyjskiego Banku Kredytowego Ziemskiego (1911-13), Rady Nadzorczej Banku Melioracyjnego we Lwowie (1907-8), Rady Nadzorczej Spółki Agronomów we Lwowie (1908-11), Tow. Kółek Rolniczych we Lwowie (od r. 1911), Komisji Krajowej do Spraw Rolniczych (od r. 1913), Wydziału Tow. Tatrzańskiego w Krakowie (1903-5).
Sam gospodarował w Hladkach w powiecie Tarnopolskim; tam postawił nowe zabudowania, ogrodzenia oraz założył sad. Jednocześnie dał się poznać jako społecznik – wraz z Witoldem ks. Czartoryskim popierał rozwój Towarzystwa Szkól Ludowych na Ziemi Tarnopolskiej. W 1909 r. został dyrektorem lwowskiej filii Galicyjskiego Banku Ziemskiego w Łańcucie i zarządzał nią do wybuchu pierwszej wojny światowej.
Badania naukowe uzmysłowiły Rozwadowskiemu skalę zagrożenia, jaką niosła dla Polaków kolonizacja pruska. Jako człowiek energiczny i niepozbawiony ambicji politycznych od początku XX w. związał się też z obozem narodowym, którego przywódcy, na czele z Romanem Dmowskim, właśnie w państwie niemieckim upatrywali główne zagrożenie dla sprawy polskiej. Artykuły dotyczące tej tematyki publikował Rozwadowski w głównych czasopismach Narodowej Demokracji: w „Przeglądzie Wszechpolskim” oraz lwowskim „Słowie Polskim”.
Od początku czynnie uczestniczył w działalności utworzonego w styczniu 1904 r. Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego (SD-N) w Galicji, a na zjeździe SD-N we Lwowie 8 – 9 grudnia 1905 r. wszedł do Komitetu Głównego Stronnictwa i podpisał jego „Program”. Równocześnie był członkiem (od r. 1905) tajnej – Ligi Narodowe| w Galicji oraz członkiem Komitetu Krajowego Ligi Narodowej.
W kwietniu 1914 r., na zjeździe Rady Głównej LN w Wiedniu, Rozwadowski zdecydowanie poparł stanowisko Romana Dmowskiego, który głosił konieczność opowiedzenia się Polaków w przyszłej wojnie po stronie Rosji przeciw Niemcom i Austrii. Po wybuchu I wojny światowej Rozwadowski wszedł jako przedstawiciel SD-N do Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN) obejmując stanowisko sekretarza generalnego (wraz z Konstantym Srokowskim). Na forum NKN występował przeciw wciąganiu społeczeństwa Król. Polskiego do akcji antyrosyjskich, energicznie oponował przeciw składaniu przez legionistów przysięgi wg roty dla austriackiego pospolitego ruszenia. Szczególnie ostro ścierał się z Ignacym Daszyńskim galicyjskich socjalistów. Od połowy września 1914 r. opowiadał się za wystąpieniem endeków z NKN co też nastąpiło w październiku tego roku.
Po ustąpieniu z NKN Rozwadowski mieszkał w Rabce, a następnie przeniósł się do Wiednia. Wobec zagrożenia ze strony władz austriackich, tropiących wszelkie objawy nieprawomyślności, w porozumieniu ze Stanisławem Głąbińskim, Rozwadowski wraz z rodziną wyjechał na wiosnę 1915 r. do Szwajcarii. We wrześniu 1915 r. wraz z innymi wybitnymi politykami realistami i narodowcami: Erazmem Piltzem, Marianem Seydą oraz Aleksandrem Skarbkiem utworzył Centralną Agencję Polską (CAP) w Lozannie (działającą do 1917 r.). W listopadzie 1915 r. wszedł do tajnego Koła Politycznego utworzonego przez polityków z SD-N i Stronnictwa Polityki Realnej w celu kierowania całością polskiej polityki na Zachodzie.
Na emigracji Rozwadowski wspólnie z Marianem Seydą powołali Komitet wydawnictwa Encyclopedie Polonaise we Fryburgu (1916). Celem Komitetu było propagowanie wiedzy o Polsce wśród zachodnich społeczeństw. Wedle prof. Stanisława Głąbińskiego „Encyklopedia…”, obok „Atlasu Polskiego” Eugeniusza Romera, odegrała najważniejszą rolę informacyjną w toku wojny, dając zachodnim politykom oraz społeczeństwom zrąb podstawowych wiadomości na temat polskiej historii, gospodarki i stosunków narodowościowych we wszystkich dzielnicach Polski.
Akcja propagandowa Agencji Lozańskiej wymagała znacznych nakładów finansowych. Pieniądze na ten cel pozyskiwano z datków zbieranych przez Polonię amerykańską. Na początku 1916 r., na skutek konfliktów miedzy polskimi organizacjami o odmiennych orientacjach politycznych, Polonia amerykańska wstrzymała finansowanie Centralnej Agencji Polskiej. W celu ratowania sytuacji i odzyskania utraconych funduszy Agencja wydelegowała Rozwadowskiego w maju 1916 r. do USA. Misja Rozwadowskiego do Stanów Zjednoczonych mogła by posłużyć za kanwę dla sensacyjno – szpiegowskiego filmu. Rozwadowski będąc obywatelem austriackim musiał uzyskać oficjalną zgodę na przejazd przez terytorium Francji od najwyższych czynników państwowych. Co ciekawe wyprawę tę odbył pod pseudonimem „Jordan” zapewne w celu zmylenia wywiadów austriackiego i niemieckiego, które z niepokojem przyglądały się rosnącym wpływom polskim wśród polityków Entanty.
Na terenie USA Rozwadowski pozyskał dla akcji CAP Ignacego Paderewskiego oraz wybitnego bankiera pochodzenia polskiego – Jana Smulskiego. Ostatecznie w wyniku rozmów jakie przeprowadził „Jordan” m.in. w Chicago, udało się skonsolidować emigracyjne ugrupowania katolickie i narodowo-demokratyczne, oraz doprowadzić do powołania wspólnego Wydziału Narodowego Polskiego Centralnego Komitetu Ratunkowego w Chicago. Wydział zobowiązał się nadal finansować CAP w Lozannie oraz Komitety Wydawnicze we Fryburgu.
Warto nadmienić, że sukces Rozwadowskiego nie byłby możliwy gdyby nie postawa jego żony. Tuż przed wyjazdem ze Szwajcarii małżeństwo Rozwadowskich znajdowało się bowiem w trudnej sytuacji rodzinnej – Maria chorowała ciężko na serce, a jednocześnie urodziła w styczniu 1916 r. ósme dziecko – syna Wincentego. Wspomniane okoliczności powodowały, iż Jan mocno obawiał się pozostawienia rodziny na obczyźnie i wyjazdu za Ocean. Decyzję o wyjeździe podjął ostatecznie za namową żony świadomej powagi sytuacji, która zapewniła męża, iż poradzi sobie pod jego nieobecność.
W lipcu 1916 r. Rozwadowski powrócił do Szwajcarii. W lozańskim Kole Politycznym przedstawił memoriał, w którym postulował odbudowę zniszczonej wojną gospodarki Polski za pomocą kapitału obcego i trwałych finansowych z nim powiązań głównie poprzez kredyty państw zachodnich, w tym także poprzez środki finansowe emigracji polskiej z USA.
Równocześnie podjął współpracę z dwumiesięcznikiem „Przegląd Polski” (1916—17) wydawanym we Fryburgu przez Mariana Seydę. W czasopiśmie tym opublikował m. in. cykl artykułów „Stanowisko społeczeństwa polskiego wobec państw rozbiorowych w obliczu wojny” (maj – październik 1916). 11 listopada 1916 r. Jan Rozwadowski podpisał protest lozański skierowany przeciw aktowi 5 listopada, na mocy którego cesarzowie Niemiec i Austro-węgier tworzyli zależne od siebie Królestwo Polskie. Smaczku temu wydarzeniu dodaje fakt, iż w uroczystości ogłoszenia aktu 5 listopada, na Zamku Królewskim w Warszawie, wziął udział kuzyn Jana – gen. Tadeusz Jordan Rozwadowski, zwolennik orientacji austropolskiej.
Latem następnego roku Jan Rozwadowski wziął udział w naradach, które doprowadziły do utworzenia 15 sierpnia 1917 r. Komitetu Narodowego Polskiego (KNP) w Paryżu. Początkowo emigracyjny polityk postulował utworzenie szerokiej reprezentacji różnych ugrupowań politycznych, pod wpływem Dmowskiego poparł jednak koncepcję zwartej organizacji o zdecydowanej przewadze endecji.
Przez cały okres istnienia KNP Rozwadowski był jego członkiem aż do rozwiązania Komitetu 15 kwietnia 1919 r. Z racji swego wykształcenia i doświadczenia dyplomatycznego pełnił w ramach KNP kolejno wiele różnych funkcji m.in: reprezentanta KNP w Bernie, sekretarza KNP oraz kierownika Wydziału Naukowo-Propagandowego, szefa Wydziału Stosunków z Krajem, szefa Wydziału V: Studiów, Wydawnictw i Propagandy. Rozwadowski kierował także Wydziałem Spraw Cywilnych KNP, służąc rodakom pomocą konsularną.
P o l s k i K o m i t e t N a r o d o w y w P a r y ż u
Siedzą od lewej: Maurycy Zamoyski, Roman Dmowski, Erazm Piltz, stoją od lewej:
Stanisław Kosicki,Jan Rozwadowski, Konstanty Skirmunt, major Fronczak,
Władysław Sobański, Marian Seyda, Józef Wielowieyski
Jako reprezentant KNP wraz z Dmowskim i Seydą wziął Rozwadowski udział w licznych konferencjach z działaczami czeskimi, słowackimi, jugosłowiańskimi i rumuńskimi, których celem było uzgodnienie programu przebudowy Europy środkowej po zakończeniu wojny. Jako zdecydowany zwolennik pokojowych związków z południowym sąsiadem opracował, w maju 1918 r., referat, w którym wskazywał na zyski płynące ze współpracy gospodarczej polsko-czeskiej m.in. wzajemne uzupełnianie się gospodarcze obu państw, możliwość dostępu Czechów do Bałtyku przez terytorium Polski i polskie porty, szansę ekspansji na rynki rosyjskie i in. Problemy te omawiał m.in. w czerwcu 1918 r. z Edwardem Beneszem na posiedzeniach polsko-czeskiej komisji ekonomicznej. Podobne rozmowy prowadził także z politykami rumuńskimi.
Zaniepokojony przyszłością polskich kresów wschodnich opracowywał mapy, które miały być podstawą do ustalenia granicy państwa polskiego. Wspólnie ze Stanisławem Grabskim i Erazmem Piltzem utworzył także komisję KNP do opracowania mapy etnograficznej Polski. Bardziej szczegółowy program utworzenia państwa polskiego ogłosił w broszurze „La production de la Pologne future en regard de celle des états voisins” z października 1918 r. W pracy tej postulował konieczność utworzenia wielkiego państwa polskiego o obszarze ok. 470 tys. km2 wraz z Górnym Śląskiem i ok. 40 mln ludności. Kraj taki miał być solidną barierą między Niemcami a Rosją, a jego gospodarka dostarczać odpowiedniej ilości produktów żywnościowych Europie.
W obliczu zbliżającego się końca wojny (październik 1918 r.) Rozwadowski wspólnie ze Stanisławem Grabskim rozpoczęli w Paryżu organizację Wydziału Prac Kongresowych – instytucji mającej za zadanie przygotować m.in. szczegółowe postulaty polskie na konferencję pokojową. Sam Rozwadowski wszedł następnie w skład tzw. narady (grona doradców) przy Delegacji Polskiej na Konferencję Pokojową oraz służył Delegacji Polskiej jako ekspert do spraw geograficznych i etnograficznych.
Ważnym zagadnieniem, który od początku I wojny zajmował Rozwadowskiego był także problem przynależności państwowej Galicji Wschodniej ze Lwowem. Od listopada 1918 r. toczyła się wojna o ten region między Polakami i Ukraińcami, a na czele polskiej „Armii Wschód” stał wspomniany już krewny Jana – gen. Tadeusz Rozwadowski. Walka o Małopolskę Wschodnią miała miejsce także na forum dyplomatycznym w Paryżu, w kwietniu 1919 r. Jan Rozwadowski wszedł w skład Komisji do spraw Galicji. Jako jej członek zdecydowanie przeciwstawiał się wysuwanym wówczas przez wrogich Polsce polityków projektom autonomii Galicji.
Ze względu na doświadczenia wyniesione z czasów pracy w CAP Rozwadowskiemu powierzono także od kwietnia 1919 r., kierownictwo referatem propagandy, a następnie Biurem Propagandy KNP. Równocześnie Rozwadowski reprezentował Polskę w utworzonej przez Radę Najwyższą Konferencji Pokojowej „Komisji VII: Spraw Ekonomicznych”. W celu pogłębiania przyjaźni polsko-francuskiej z inicjatywy Rozwadowskiego powstało stowarzyszenie „France – Pologne” oraz pismo „La Pologne” w 1919 r.
Wraz z zakończeniem się obrad Konferencji Pokojowej i podpisaniem pokoju wersalskiego z Niemcami misja Rozwadowskiego dobiegła końca. Decyzję o powrocie do kraju najprawdopodobniej przyspieszyła śmierć żony w 1919 r. Obarczony licznymi dziećmi, mógł liczyć Rozwadowski na pomoc krewnych w kraju a zwłaszcza swej najstarszej córki Cecylii, która przejęła obowiązki matki wobec młodszego rodzeństwa.
Na stałe do Polski powrócił w styczniu 1920 r. Zamieszkał wówczas we Lwowie, w willi przy ul. Cłowej 3. W mieście nad Pełtwią objął stanowisko dyrektora Banku Ziemskiego. Równocześnie był aktywnym politykiem i w latach 1920-8 piastował funkcję prezesa Związku Ludowo-Narodowego (ZLN) w Małopolsce Wschodniej, a następnie prezesa Stronnictwa Narodowego. Jego dom przy ul. Cłowej wielokrotnie odwiedzał Roman Dmowski, zwłaszcza po 1926 r., gdy organizował Obóz Wielkiej Polski. W 1924 r. Jan Rozwadowski powtórnie się ożenił z Jadwigą z Łosiów.
W latach 1925-7 Rozwadowski należał także do Rady Głównej LN a po rozwiązaniu Ligi wstąpił w 1928 r. do lwowskiego oddziału tajnej „Straży Narodowej”. W związku z licznymi represjami dotykającymi młodzież narodową po 1926 r. mocno angażował się w akcję niesienia pomocy aresztowanym przez władze sanacyjne działaczom SN. Równocześnie odgrywał dużą rolę w życiu rodziny. W jego lwowskim domu, a także w willi w Jastrzębiej Górze, chętnie i często gościli liczni przedstawicieli rozrastającego się stale rodu Jordan Rozwadowskich. W ostatnich latach życia Jan podjął także próbę uporządkowania papierów rodzinnych i odtworzenia genealogii rodziny Jordan Rozwadowskich. W latach trzydziestych kandydował bez powodzenia do Sejmu RP. Zmarł nagle 19 marca 1935 r. w trakcie pobytu w Warszawie.
Niezwykle uroczysty pogrzeb Jana Jordan Rozwadowskiego odbył się 22 marca 1935 r. we Lwowie. Tego dnia mszę świętą w intencji zmarłego odprawili w kościele OO. Bernardynów arcybiskupi Bolesław Twardowski i Józef Teodorowicz. Po mszy mowę pożegnalną wygłosił nestor galicyjskich narodowców prof. Stanisław Głąbiński. Następnie sformułowano kondukt, który udał się na Cmentarz Łyczakowski. Nad mogiłą zmarłego mowy wygłosili przedstawiciele młodzieży narodowej: Jan Matłachowski, prezes młodzieży wszechpolskiej Adam Treszka, przedstawiciel korporacji „Leopolja” Tadeusz Sokołowski, korporacji „Awangardia” Jan Rojek, prezes Czytelni Akademickiej Witold Nowosad oraz prezes Stronnictwa Narodowego Władysław Bartoszewicz. Rozwadowski pozostawił pięcioro dzieci z pierwszego małżeństwa: Cecylię (1903-1946) por. AK jeńca obozu Oberlangen, Janinę po mężu Filliol (1905-1990) – działaczkę ruchu oporu we Francji, Mieczysława Andrzeja (1906-1939) – inżyniera mechaniki i lotnictwa, który zginął pod Kockiem w 1939 r., Franciszka (1910-1990) – inżyniera rolnictwa, oficera Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie oraz Wincentego ps. „Pascal” (1916-1975) – szefa siatki wywiadowczej F2 we Francji okresu II wojny światowej.
Bibliografia:
E. Rozwadowski, Historia rodziny Jordan Rozwadowskich (w zbiorach autora),
Notatki dotyczące rodziny Rozwadowskich i rodzin z nią spokrewnionych spisane z pamięci przez Wincentego Rozwadowskiego w latach 1940 i 1941 w Argentat we Francji (w zbiorach autora),
H. Florkowska-Frančić, Amerykańska misja Jana Rozwadowskiego (Jordana) w 1916 r., „Przegląd Polonijny” 2001, z. 3., s. 5-18,
B. Pasierb, Jan Rozwadowski „Jordan” i jego polityczne „Wskazania”, „Sobótka” 1996, nr 1-3, s. 262-269,
J. Zdrada, Biogram Jana Emanuela Rozwadowskiego, Polski słownik biograficzny, t. XXXII, Wrocław 1989-1991, s. 409-412.